𝗬𝗮𝘇𝗮𝗿: Sudeshna Banerjee Rao
𝗖̧𝗲𝘃𝗶𝗿𝗲𝗻: Fatma Melike Şahin
𝗘𝗱𝗶𝘁𝗼̈𝗿: Tuğçe Gül Yeşilyayla

“𝘎𝘪𝘵𝘵𝘪𝘬𝘤̧𝘦 𝘢𝘳𝘵𝘢𝘯 𝘴𝘢𝘺ı𝘥𝘢 𝘣𝘪𝘭𝘪𝘮𝘴𝘦𝘭 𝘤̧𝘢𝘭ı𝘴̧𝘮𝘢 𝘪𝘯𝘴𝘢𝘯 𝘥ı𝘴̧ı 𝘩𝘢𝘺𝘷𝘢𝘯𝘭𝘢𝘳ı𝘯 𝘶𝘺𝘶𝘳𝘬𝘦𝘯 𝘳𝘶̈𝘺𝘢 𝘨𝘰̈𝘳𝘥𝘶̈𝘨̆𝘶̈𝘯𝘶̈ 𝘨𝘰̈𝘴𝘵𝘦𝘳𝘪𝘺𝘰𝘳. 𝘜̈𝘴𝘵𝘦𝘭𝘪𝘬 𝘰𝘯𝘭𝘢𝘳 𝘥𝘢 𝘢𝘺𝘯ı 𝘪𝘯𝘴𝘢𝘯𝘭𝘢𝘳 𝘨𝘪𝘣𝘪 𝘬𝘢𝘳𝘮𝘢𝘴̧ı𝘬 𝘳𝘶̈𝘺𝘢𝘭𝘢𝘳 𝘨𝘰̈𝘳𝘮𝘦 𝘺𝘦𝘵𝘦𝘯𝘦𝘨̆𝘪𝘯𝘦 𝘴𝘢𝘩𝘪𝘱𝘭𝘦𝘳.”

Köpeğimin uyurken seğirdiğini, ciyakladığını ve patilerini hareket ettirdiğini ilk kez gördüğüm zamanı hatırlıyorum. Yeni bir evcil hayvan ebeveyni olarak birazcık endişeliydim. Küçük köpeğim rüya ya da kâbus görebilir miydi? İlk içgüdüm onu usulca uyandırmaktı.

Eğer evcil bir dosta sahipseniz muhtemelen bir noktada aynı şeyi merak etmişsinizdir. Hayvanlar da bizim rüya gördüğümüzdekine benzer deneyimlere sahip midir?

Peki ya diğer canlılar uyurken zihinlerinin içine bakabilseydik?

𝗛𝗮𝘆𝘃𝗮𝗻𝗹𝗮𝗿ı𝗻 𝗭𝗶𝗵𝗶𝗻𝘀𝗲𝗹 𝗬𝗲𝘁𝗲𝗻𝗲𝗸𝗹𝗲𝗿𝗶𝗻𝗲 𝗜̇𝗹𝗴𝗶 𝗬𝗲𝗻𝗶 𝗕𝗶𝗿 𝗦̧𝗲𝘆 𝗗𝗲𝗴̆𝗶𝗹

Uzun zaman boyunca hayvanların zihinleri ve davranışları bizi büyüledi. Ezop’un Karga ve Sürahi masalını hatırlıyor musunuz? Bilim insanları, kargaların da ait olduğu kuş ailesi olan kargagillerin yaklaşık 2.500 yıl önce yazılan efsanevî hikâyede bahsedilen davranışın aynısını sergilediğini gözlemledi [1].

Aristoteles hayvanların uyku davranışları hakkında ilginç bir açıklama bile yapmıştı. Hayvanların Tarihi kitabında şunu öne sürdü: “(…) 𝘴𝘢𝘥𝘦𝘤𝘦 𝘪𝘯𝘴𝘢𝘯𝘭𝘢𝘳 𝘳𝘶̈𝘺𝘢 𝘨𝘰̈𝘳𝘮𝘶̈𝘺𝘰𝘳,” aynı zamanda “𝘬𝘰̈𝘱𝘦𝘬𝘭𝘦𝘳 𝘥𝘦 𝘳𝘶̈𝘺𝘢 𝘨𝘰̈𝘳𝘥𝘶̈𝘬𝘭𝘦𝘳𝘪𝘯𝘪 𝘶𝘺𝘬𝘶𝘭𝘢𝘳ı𝘯𝘥𝘢 𝘩𝘢𝘷𝘭𝘢𝘺𝘢𝘳𝘢𝘬 𝘨𝘰̈𝘴𝘵𝘦𝘳𝘪𝘺𝘰𝘳.”

Romalı Şair Lukretius, ateşin yanında uyuyan köpeğiyle ilgili bir gözlem yaptı [2]. Köpeğin bacakları seğirirken gözlerinin de hızla hareket ettiğini fark etti, sanki rüyasında bir çeşit hayalî avı kovalıyormuş gibi.

Rüyalar sıklıkla canlı , zengin ve ayrıntılı olabilir, zihnimizin içinde koca bir dünya yaratabilir. Geçmiş olayları hatırlamayı ve gerçekleşmemiş ya da fiziksel olarak mümkün bile olmayan şeyleri hayal etmeyi içerebilir. Bu “Rüya görmek için gerekli görme gücüne ve hayal gücüne sahip tek tür insanlar mıdır?” sorusunu akla getiriyor.

Hayır! Bir zamanlar sandığımız kadar eşsiz değiliz.

Evrimin Babası Charles Darwin, farklı türlerin zihinsel güçlerinin çeşit açısından değil derece açısından farklı olan bir “süreklilik” üzerinde olduğunu düşünüyordu. Darwin, İnsanın Türeyişi (1871) eserinde doğrudan insan dışı hayvanların rüyaları hakkında yorum yapmıştı. Şöyle yazdı: “𝘒𝘰̈𝘱𝘦𝘬𝘭𝘦𝘳𝘪𝘯, 𝘬𝘦𝘥𝘪𝘭𝘦𝘳𝘪𝘯, 𝘢𝘵𝘭𝘢𝘳ı𝘯 𝘷𝘦 𝘮𝘶𝘩𝘵𝘦𝘮𝘦𝘭𝘦𝘯 𝘵𝘶̈𝘮 𝘺𝘶̈𝘬𝘴𝘦𝘬 𝘩𝘢𝘺𝘷𝘢𝘯𝘭𝘢𝘳ı𝘯, 𝘩𝘢𝘵𝘵𝘢 𝘬𝘶𝘴̧𝘭𝘢𝘳ı𝘯 𝘣𝘪𝘭𝘦, 𝘰𝘯𝘭𝘢𝘳ı𝘯 𝘩𝘢𝘳𝘦𝘬𝘦𝘵𝘭𝘦𝘳𝘪𝘯𝘥𝘦𝘯 𝘷𝘦 𝘤̧ı𝘬𝘢𝘳𝘥ı𝘨̆ı 𝘴𝘦𝘴𝘭𝘦𝘳𝘥𝘦𝘯 𝘢𝘯𝘭𝘢𝘴̧ı𝘭𝘥ı𝘨̆ı 𝘶̈𝘻𝘦𝘳𝘦, 𝘤𝘢𝘯𝘭ı 𝘳𝘶̈𝘺𝘢𝘭𝘢𝘳 𝘨𝘰̈𝘳𝘥𝘶̈𝘨̆𝘶̈𝘯𝘶̈ 𝘷𝘦 𝘣𝘪𝘳𝘢𝘻 𝘩𝘢𝘺𝘢𝘭 𝘨𝘶̈𝘤𝘶̈𝘯𝘦 𝘴𝘢𝘩𝘪𝘱 𝘰𝘭𝘥𝘶𝘨̆𝘶𝘯𝘶 𝘬𝘢𝘣𝘶𝘭 𝘦𝘵𝘮𝘦𝘬 𝘻𝘰𝘳𝘶𝘯𝘥𝘢𝘺ı𝘻.”

Antik fıkralardan çağdaş bilimsel keşiflere kadar, hayvanların inanılmaz derecede zeki olabileceğini ve zihinsel süreçlerinin ne kadar karmaşık olduğunu öğrendik. Zekice yiyecek ve barınak ararlar, yırtıcılardan kaçarlar ve günlük olarak yeni şeyler öğrenirler.

Yine de hayvanlar rüya görebilecek kadar zeki midir?

Muhtemelen.

𝗨𝘆𝗸𝘂 𝗦ı𝗿𝗮𝘀ı𝗻𝗱𝗮 𝗕𝗲𝘆𝗶𝗻 𝗘𝘁𝗸𝗶𝗻𝗹𝗶𝗴̆𝗶𝗻𝗶 𝗡𝗮𝘀ı𝗹 𝗢̈𝗹𝗰̧𝗲𝗿𝗶𝘇?

İlk zamanlarda uykunun, beynin sadece “kapandığı” ve biraz dinlendiği dingin bir etkinlik olduğuna inanılıyordu [3]. REM uykusu 1950’lerin başında keşfedildiğinden ve uykunun farklı aşamaları hakkında bilgi edindiğimizden beri uykunun gece “kapanmasından ” çok daha karmaşık olduğunu biliyoruz.

İnsanlara benzer şekilde birçok büyük hayvanın karmaşık beyinleri ve sinir hücreleri vardır, bu hücreler elektrik işaretleri üreterek bilginin beyinde ve sinir sisteminde dolaşmasına yardımcı olur. Bu elektriksel etkinlik biz uyurken bile devam eder.

Uyku üzerine çalıştığımızda beynin bu elektriksel kalıplarındaki değişiklikleri izliyoruz. Elektroensefalogram (EEG) adı verilen bir makine, beyindeki çok küçük elektrik işaretlerini belirleyebilir. Uyuduğumuzda vücudumuz özellikle de kaslarımız bir miktar etkin kalır. Uyku sırasındaki fiziksel hareket kalıpları Elektrookülografi (EOG) ya da göz hareketi algılama yoluyla kaydedilir, Elektromiyografi (EMG) kasların özgül etkinliğini ölçebilir.

Bu tür ölçümlerden uykunun kabaca iki yarıya bölündüğünü biliyoruz: REM dışı uyku ve REM uykusu. REM hızlı göz hareketi (𝘙𝘢𝘱𝘪𝘥 𝘌𝘺𝘦 𝘔𝘰𝘷𝘦𝘮𝘦𝘯𝘵) anlamına gelir. REM dışı uykuyla başlarsınız sonunda REM’e ulaşırsınız ve ardından REM dışı uykuya geri dönersiniz.

REM sırasında beyin çok etkindir, gözlerimiz kapalı göz kapaklarımızın ardında hızla hareket eder, kalp atış hızımız ve nefes alışımız hızlanır. Bu aynı zamanda rüya görmenin de gerçekleştiğinin düşünüldüğü aşamadır.

İnsan uykusu araştırmalarından insanların REM uykusundan uyandıklarında rüyalarını parlak ve canlı ayrıntılarla hatırlama ve tanımlama olasılıklarının daha yüksek olduğunu bulduk.

Ne yazık ki hayvanlar bırakın rüyaları hakkında sohbet etmeyi, konuşamıyorlar… öyleyse nasıl emin olabiliriz?

𝗛𝗮𝘆𝘃𝗮𝗻 𝗥𝘂̈𝘆𝗮𝗹𝗮𝗿ı𝗻ı𝗻 𝗚𝗶𝘇𝗲𝗺𝗹𝗲𝗿𝗶𝗻𝗶 𝗖̧𝗼̈𝘇𝗺𝗲𝗸

Bir hayvanın rüyalarını gözlemleyemeyiz ancak uyuyan zihinlerinde meydana gelen görüntüleri, sesleri veya etkinlikleri tahmin edebiliriz. Bu, “rüya görme” sırasında beyin hücrelerinin nasıl ateşlendiğini gözlemleyerek ve bu kalıpları hayvanın uyanıklık durumuyla karşılaştırarak yapılır.

Günde 20 saat uyuyan koalalardan beyinlerinin yarısını uyanık tutarak uyuyan yunuslara kadar hayvanlar alemi konu uyku olduğunda inanılmaz derecede çeşitlidir. Araştırmalar neredeyse tüm memelilerin (maymunlar ve şempanzeler gibi primatlar da dâhil), kuşların ve bazı sürüngenlerin bile REM ve REM dışı uyku durumlarını deneyimlediğini göstermektedir [4, 5].

Bilim insanları zebra ispinozlarının beyin kalıplarıyla çalışarak kuşların rüyalarında şarkı söylediğini keşfetti [6]. Sıçanların da insanlar gibi gelecekle ilgili, yeni yerler keşfettiği rüyalar gördüğü bildiriliyor [7].

Bir hayvan REM uykusunun açık işaretlerini gösterdiğinde onun rüya görüyor olabileceğini makul bir kesinlikle söyleyebiliriz.

Şimdi geriye şu soru kalıyor: Bütün hayvanlar rüya görür mü?

Olası değil. Eğer beyinde sinirsel etkinlik eksikliği varsa herhangi bir zihinsel imgelemenin oluşması pek de olası değildir. Böylece uzun bir süre boyunca böcekler gibi REM uykusuyla ilgili kanıt göstermeyen hayvanların ve balık gibi su canlılarının rüya göremeyeceğine inandık [8]. Hiç değilse biz böyle düşünüyorduk.

Artık bazı balıkların ya da böceklerin aslında rüya görebildiğine dair bir ipucumuz var. 2022’de Almanya ve ABD’den araştırmacılar zıplayan örümceğin REM uyku kalıpları gösterdiğini ve potansiyel olarak rüya görebildiğini keşfetti. Zıplayan örümceklerin, aynı köpeklerin uyurken yaptığı gibi gözlerini hareket ettirdiğini gözlemlediler. [9]

Dolayısıyla daha fazlasını keşfedene ve uykuyu ölçmek için daha iyi yöntemler geliştirene kadar bir balığın beyninde uyurken gerçekte neler olduğunu bilmenin hiçbir yolu yok!

𝗦𝗼𝗻 𝗕𝗶𝗿 𝗦𝗼̈𝘇

REM uykusunu deneyimleyen tek tür insanlar değil. Pek çok hayvanın beyninin derin uykuda bizimkine benzer kalıplar izlediğine dair kanıtlara sahibiz. Bu nedenle rüya görme (ve kaçınılmaz olarak kâbus görme) yeteneği insanlara özgü değildir.

Bu nedenle tüylü arkadaşlarınız sızlandığında, patilerini oynattığında ya da derin uykuda onların gözleri seğirdiğinde endişelenmeyin! Sadece bir kelebeği kovalıyor ya da rüyasında sevgiyle sizi görüyor olabilir!




 
𝗥𝗲𝗳𝗲𝗿𝗮𝗻𝘀𝗹𝗮𝗿

Rao, S. B. (2023, October 19). 𝘋𝘰 𝘢𝘯𝘪𝘮𝘢𝘭𝘴 𝘥𝘳𝘦𝘢𝘮? 𝘞𝘩𝘢𝘵 𝘥𝘰 𝘵𝘩𝘦𝘺 𝘥𝘳𝘦𝘢𝘮 𝘢𝘣𝘰𝘶𝘵? Science ABC. https://www.scienceabc.com/nature/animals/do-animals-dream-what-do-they-dream-about.html

[1] Bird, C. D., & Emery, N. J. (2009). Rooks use stones to raise the water level to reach a floating worm. 𝘊𝘉/𝘊𝘶𝘳𝘳𝘦𝘯𝘵 𝘉𝘪𝘰𝘭𝘰𝘨𝘺, 19(16), 1410–1414. https://doi.org/10.1016/j.cub.2009.07.033
[2] Bergland, C. (n.d.). 𝘕𝘰. 𝟣 𝘳𝘦𝘢𝘴𝘰𝘯 𝘩𝘢𝘷𝘪𝘯𝘨 𝘝𝘪𝘷𝘪𝘥 𝘥𝘳𝘦𝘢𝘮𝘴 𝘣𝘦𝘯𝘦𝘧𝘪𝘵𝘴 𝘺𝘰𝘶𝘳 𝘣𝘳𝘢𝘪𝘯. Psychology Today. https://www.psychologytoday.com/intl/blog/the-athletes-way/201605/no-1-reason-having-vivid-dreams-benefits-your-brain
[3] Rice, M. (2017, September 20). The night shift. 𝘛𝘩𝘦 𝘎𝘶𝘢𝘳𝘥𝘪𝘢𝘯. https://www.theguardian.com/society/2003/may/18/publichealth.observermagazine
[4] Yamazaki, R., Toda, H., Libourel, P.-A., Hayashi, Y., Vogt, K. E., & Sakurai, T. (2020, December 14). 𝘌𝘷𝘰𝘭𝘶𝘵𝘪𝘰𝘯𝘢𝘳𝘺 𝘰𝘳𝘪𝘨𝘪𝘯 𝘰𝘧 𝘥𝘪𝘴𝘵𝘪𝘯𝘤𝘵 𝘕𝘙𝘌𝘔 𝘢𝘯𝘥 𝘙𝘦𝘮 𝘚𝘭𝘦𝘦𝘱. Frontiers in psychology. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7767968/
[5] Libourel, P., Barrillot, B., Arthaud, S., Massot, B., Morel, A., Beuf, O., Herrel, A., & Luppi, P. (2018). Partial homologies between sleep states in lizards, mammals, and birds suggest a complex evolution of sleep states in amniotes. 𝘗𝘓𝘰𝘚 𝘉𝘪𝘰𝘭𝘰𝘨𝘺, 𝟣𝟨(10), e2005982. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.2005982
[6] Young, B., Mindlin, G. B., Arneodo, E. M., & Goller, F. (2017). Adult zebra finches rehearse highly variable song patterns during sleep. 𝘋𝘖𝘈𝘑 (𝘋𝘖𝘈𝘑: 𝘋𝘪𝘳𝘦𝘤𝘵𝘰𝘳𝘺 𝘰𝘧 𝘖𝘱𝘦𝘯 𝘈𝘤𝘤𝘦𝘴𝘴 𝘑𝘰𝘶𝘳𝘯𝘢𝘭𝘴), 𝟧, e4052. https://doi.org/10.7717/peerj.4052
[7] Wilson, C. (2015, June 26). Rats dream about the places they wish to go. 𝘕𝘦𝘸 𝘚𝘤𝘪𝘦𝘯𝘵𝘪𝘴𝘵. https://www.newscientist.com/article/dn27788-rats-dream-about-the-places-they-wish-to-go/
[8] Siegel, J. M. (2008, April). 𝘋𝘰 𝘢𝘭𝘭 𝘢𝘯𝘪𝘮𝘢𝘭𝘴 𝘴𝘭𝘦𝘦𝘱?. Trends in neurosciences. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8765194/
[9] Rößler, D. C., Kim, K., De Agrò, M., Jordan, A., Galizia, C. G., & Shamble, P. S. (2022c). Regularly occurring bouts of retinal movements suggest an REM sleep–like state in jumping spiders. 𝘗𝘳𝘰𝘤𝘦𝘦𝘥𝘪𝘯𝘨𝘴 𝘰𝘧 𝘵𝘩𝘦 𝘕𝘢𝘵𝘪𝘰𝘯𝘢𝘭 𝘈𝘤𝘢𝘥𝘦𝘮𝘺 𝘰𝘧 𝘚𝘤𝘪𝘦𝘯𝘤𝘦𝘴 𝘰𝘧 𝘵𝘩𝘦 𝘜𝘯𝘪𝘵𝘦𝘥 𝘚𝘵𝘢𝘵𝘦𝘴 𝘰𝘧 𝘈𝘮𝘦𝘳𝘪𝘤𝘢, 𝟣𝟣𝟫(33). https://doi.org/10.1073/pnas.2204754119